Przejdź do zawartości

Osiedle patronackie

Z Wikipedii, wolnej encyklopedii
Cztery familoki (zob.) w Rudzie Śląskiej: jednopiętrowe, proste budynki z czerwonej cegły położone wzdłuż wspólnej drogi. Budynki posiadają spadzisty dach, stolarka okienna malowana jest na jaskrawo czerwony kolor.
Przeprowadzka do prostych, zazwyczaj dwuizbowych mieszkań ze wspólną toaletą na klatce schodowej stanowiła dla XIX-wiecznych robotników znaczną poprawę warunków bytowych

Osiedle patronackie (zależnie od kontekstu także osiedle robotnicze, miasto fabryczne, kolonia fabryczna, robotnicza itd.) – miejscowość lub jej część, powstała jako zaplecze wielkiego zakładu przemysłowego. Zazwyczaj obejmuje sam zakład, często związany z przemysłem ciężkim i lekkim, jak również domy mieszkalne robotników i pracowników niższego szczebla, a także inne budynki użyteczności publicznej, jak kościoły, przychodnie czy sklepy[1].

Najwcześniejsze miejscowości tego typu zakładano w Wielkiej Brytanii w XVIII wieku. Najlepiej znane z nich to szkockie New Lanark nad rzeką Clyde (założone w 1786), Saltaire w Yorkshire (1853) i włoskie Crespi d’Adda w rejonie Bergamo (1878). Największe zagęszczenie podobnych osiedli występuje w Katalonii, w dolinie rzek Llobregat i Ter, gdzie w XIX wieku powstało przeszło sto takich osiedli, głównie związanych z przemysłem tekstylnym[1]. Znaczące skupisko podobnych osiedli powstało także wokół Essen w Zagłębiu Ruhry, związane początkowo z koncernem Kruppa[2]. Znaczne zagęszczenie podobnych osiedli występowało także na Górnym Śląsku[3] (m.in. Nikiszowiec w Katowicach, Kolonia Emma w Radlinie)[2] oraz w Zagłębiu (m.in. w Będzinie, Czeladzi, Dąbrowie Górniczej, Sosnowcu i Zawierciu[4]), gdzie podobne osiedla patronackie powstawały zazwyczaj wokół kopalni węgla kamiennego, hut lub innych zakładów. Niektóre osiedla powstawały jako skupiska prostych, ceglanych domów mieszkalnych, inne – inspirowane projektami Ebenezera Howarda – budowano jako tzw. miasta ogrody. W Polsce najlepiej znane i zachowane tego typu założenia to Żyrardów, katowicki Giszowiec i osiedle Saturn w Czeladzi[2].

Wiktoriańskie Saltaire stanowiło model dla tysięcy podobnych osiedli patronackich w całej Europie

Począwszy od pierwszych osiedli patronackich zakładanych przez Roberta Owena, właścicielom fabryk często przyświecały zasady „dobrotliwego paternalizmu”, w którym fabrykant dba o swoich pracowników, ale też w znacznym stopniu kieruje ich życiem[2]. Założycielom pierwszych osiedli robotniczych przyświecała myśl o stworzeniu z robotników nowego, idealnego społeczeństwa poprzez poprawę ich warunków bytowych[2]. W wielu wypadkach jednak decyzja o budowie osiedli robotniczych wynikała z pobudek czysto ekonomicznych: ceny wynajmu izb w okolicy wielkich zakładów przemysłowych rosły lawinowo, co groziło ich właścicielom kłopotami z zapewnieniem fabrykom odpowiedniej ilości siły roboczej[2]. Jeszcze inna motywacja przyświecała takim przemysłowcom, jak George Peabody czy Emile-Juste Menier, którzy z pobudek filantropijnych tworzyli osiedla tanich mieszkań na wynajem dla niższych warstw społeczeństwa[2].

Mimo popularności projektów osiedli patronackich, do I wojny światowej tylko niewielka część robotników mieszkała w domach wybudowanych przez pracodawców, większość tłoczyła się w wynajmowanych, ciasnych pomieszczeniach bez żadnych udogodnień[2].

Ze względu na znaczenie dla kultury europejskiej podobnych kompleksów mieszkalno-przemysłowych, a także ich wyjątkową architekturę, wiele spośród zachowanych przykładów osiedli robotniczych zyskało współcześnie status zabytkowy. Przykładowo zaprojektowany przez Brunona Renarda dla Henry’ego de Gorge’a kompleks Le Grand Hornu w pobliżu Mons znajduje się na liście światowego dziedzictwa UNESCO. Podobnie wyróżnione są także modelowa wieś Saltaire i New Lanark. Polskie Nikiszowiec i Giszowiec wpisane są jako całość do rejestru zabytków[2], podobnie wiele mniejszych założeń urbanistycznych, jak choćby kompleks fabryki Briggsów w Markach koło Warszawy czy Kolonia Fabryczna w Boruszowicach.

Termin „Osiedle robotnicze” funkcjonuje w Polsce także jako nazwa własna szeregu miejscowości, m.in.:

Zobacz też

[edytuj | edytuj kod]

Przypisy

[edytuj | edytuj kod]
  1. ↑ a b Rosa Serra, Industrial colonies in Catalonia, „Catalan Historical Review” (4), Barcelona: Institut d’Estudis Catalans, 2011, s. 101–120, DOI: 10.2436/20.1000.01.53, ISSN 2013-407X (ang.).
  2. ↑ a b c d e f g h i Marzena Lamparska, Osiedla patronackie w cywilizacyjnej przestrzeni Europy. Kulturowe dziedzictwo robotniczej codzienności [pdf], „Acta Geographica Silesiana”, 11/2 (26), Sosnowiec: WNoZ UŚ, 2017, s. 51–61 [dostęp 2017-12-27] [zarchiwizowane z adresu 2017-09-04] (pol.).
  3. ↑ Michał Bulsa, Patronackie osiedla robotnicze. Tom 1: Górny Śląsk, Łódź 2022, s. 8-10.
  4. ↑ Marzena Lamparska, Sławomir Pytel, Krzysztof Jurek, Zagłębiowskie osiedla patronackie: projekt szlaku turystycznego, Będzin: Stowarzyszenie na rzecz Ochrony Dziedzictwa Przyrodniczego i Kulturowego „Moje Miasto”, 2016, ISBN 978-83-61695-36-3, OCLC 985883750.
Źródło: „https://pl.wikipedia.org/w/index.php?title=Osiedle_patronackie&oldid=72246420”